سیده مبینا محسنی تکیه
ر سالهای اخیر، چاقی و اضافهوزن دوران کودکی به یکی از مهمترین دغدغههای سلامت عمومی تبدیل شده است. بسیاری از کودکان و خانوادهها برای بهبود سبک زندگی و کاهش وزن، مسیر دشواری را طی میکنند. کارشناسان معتقدند مراقبت چندرشتهای که شامل همکاری پزشک، روانشناس، کارشناس تغذیه، فیزیوتراپیست و مددکار اجتماعی است، بهترین روش برای کمک به این کودکان به شمار میرود.
راهنمای بالینی انجمن روانشناسی آمریکا (APA) درباره چاقی و اضافهوزن دوران کودکی تأکید دارد که درمان مؤثر، باید چندجزئی، رفتاری، خانوادگی و مستمر باشد. این درمان شامل تغییرات رفتاری، آموزش تغذیه، افزایش فعالیت بدنی و حمایت روانی از کودک و خانواده است. به بیان دیگر، در پزشکی چاقی کودکان، حضور روانشناس نه یک گزینه جانبی، بلکه بخشی حیاتی از درمان محسوب میشود.
دکتر ایلین چاوز؛ روانشناسی در خدمت سلامت کودکان
یکی از متخصصان برجسته در این حوزه، دکتر ایلین چاوز (Eileen Chaves, PhD, MSc) است که در مرکز وزن و تغذیه سالم بیمارستان کودکان Nationwide در اوهایو فعالیت میکند. او یکی از معدود روانشناسانی است که تخصصش در زمینه چاقی کودکان متمرکز است. تمرکز اصلی او بر کمک به کودکان و نوجوانان برای ایجاد تغییرات پایدار در رفتارهای تغذیهای و تحرک بدنی است؛ تغییراتی که نه فقط وزن، بلکه کیفیت زندگی و سلامت روان آنها را بهبود میبخشد.
چاوز میگوید مسیر درمان چاقی، پیچیدهتر از آن است که جامعه تصور میکند. پیامهای سادهانگارانهای مانند «کمتر بخور و بیشتر حرکت کن» واقعیتهای اجتماعی و اقتصادی را نادیده میگیرند. بسیاری از کودکان در خانوادههایی زندگی میکنند که توان مالی تهیه غذای تازه یا ثبتنام در کلاسهای ورزشی را ندارند. برخی نیز در محلههایی بزرگ میشوند که امکان بازی و فعالیت بدنی در فضای باز وجود ندارد.
مسیر انتخاب تخصص؛ از دیابت تا روانشناسی سلامت
چاوز در یکی از دورههای فلوشیپ خود در دنور با بیماران مبتلا به دیابت نوع ۲ کار میکرد و متوجه شد که چقدر عوامل بیرونی مانند فقر و کمبود منابع، بر توانایی بیماران برای رعایت توصیههای پزشکی تأثیر میگذارد. در فلوشیپ دومش در حوزه روانشناسی کودک، با کلینیک مدیریت وزن همکاری کرد و از همانجا علاقهمند شد تا زندگی خود را وقف حمایت از کودکان و خانوادههایشان در مسیر غلبه بر چالشهای تغذیه و فعالیت بدنی کند.
تمرکز بر سلامت، نه عدد ترازو
دکتر چاوز تأکید میکند که در کار با کودکان، صحبت درباره وزن باید با ظرافت و احترام انجام شود. او میگوید: «ما درباره وزن در چارچوب سلامت صحبت میکنیم، نه در قالب کالری یا عدد روی ترازو.» بسیاری از کودکان از تجربههای تحقیر و انگ وزنی آسیب دیدهاند؛ به همین دلیل در این کلینیک، هیچ گفتوگویی درباره وزن بدون اجازه کودک انجام نمیشود.
چاوز با استفاده از اصول روانشناسی سلامت، توصیههای پزشکان را به گامهای کوچک و دستیافتنی تبدیل میکند. اگر پزشکی توصیه کند کودک روزی ۵۰ گرم پروتئین بخورد یا ۳۰ دقیقه ورزش کند، او کمک میکند این هدفها به رفتارهای واقعی و سادهتر تبدیل شوند. برای مثال، جایگزینی سیبزمینی سرخکرده معمولی با سیبزمینی شیرین، یا لمس و بوییدن سبزی پیش از خوردن آن، میتواند نخستین قدم برای تغییر باشد.
حرکت لذتبخش به جای ورزش اجباری
برای بسیاری از کودکان دارای اضافهوزن، واژه «ورزش» یادآور اضطراب، تمسخر و تجربههای ناخوشایند است. چاوز به جای تأکید بر ورزش، مفهوم «حرکت لذتبخش» را مطرح میکند. او معتقد است تحرک باید برای کودک حس شادی و توانمندی ایجاد کند، نه احساس گناه یا اجبار. به همین دلیل، موفقیت در این مسیر صرفاً به کاهش وزن محدود نمیشود؛ بلکه شامل بهبود انرژی، افزایش اعتمادبهنفس و ایجاد رابطه مثبتتر با بدن است.
رویکرد تیمی در درمان چاقی کودکان
در کلینیک Nationwide، هر کودک تیم درمانی مخصوص خود را دارد؛ شامل پزشک، روانشناس، فیزیوتراپیست، کارشناس تغذیه و مددکار اجتماعی. این تیم در کنار هم کار میکند و تصمیمها بهصورت گروهی گرفته میشود. برای مثال، اگر فیزیوتراپیست متوجه شود کودک در باشگاه احساس اضطراب دارد، روانشناس به او کمک میکند تا تجربههای منفیاش را پردازش کند و تکنیکهای آرامسازی مانند تنفس دیافراگمی یا تجسم ذهنی را بیاموزد. از سوی دیگر، مددکار اجتماعی خانواده را به منابع حمایتی مانند بانک غذا یا برنامه SNAP برای خرید مواد غذایی سالم متصل میکند. در مواردی که کودک بهدلیل قلدری یا اضطراب از مدرسه بازمانده است، تیم درمانی خانواده را به مراکز مشاوره یا وکلا معرفی میکند تا از حقوق کودک حمایت شود.
مسئولیت روانشناسان در مواجهه با چاقی کودکان
چاوز تأکید میکند که روانشناسان باید از سوگیریهای ناخودآگاه خود نسبت به وزن و اندازه بدن آگاه باشند. چاقی پدیدهای پیچیده است که عوامل ژنتیکی، محیطی و اجتماعی متعددی در آن دخیلاند. بنابراین نباید کودکان را بر اساس ظاهر قضاوت کرد. او میگوید: «بسیاری از مراجعان من درباره بدن خود هیچگاه با درمانگرشان صحبت نکردهاند، چون یا احساس امنیت نکردهاند یا درمانگر هرگز موضوع را مطرح نکرده است.»
روانشناسان میتوانند با ایجاد فضایی امن و بدون قضاوت، به کودکان کمک کنند درباره احساساتشان نسبت به بدن خود صحبت کنند. حتی اگر کودک نخواهد وارد این گفتوگو شود، مهم است بداند که درمانگر آمادهی شنیدن است. این ارتباط، پایهای محکم برای رشد عزتنفس، خودکارآمدی و سلامت روان در دوران کودکی و نوجوانی میسازد.
پیام اصلی دکتر چاوز و همکارانش این است که چاقی، تنها نتیجه انتخابهای فردی نیست. عوامل ساختاری مانند فقر، تبعیض، محدودیت منابع و فشارهای فرهنگی نیز نقش تعیینکننده دارند. درک این واقعیت، به روانشناسان، پزشکان و خانوادهها کمک میکند تا با رویکردی انسانیتر و دلسوزانهتر به حمایت از کودکان بپردازند.
چاقی کودکان نه با سرزنش، بلکه با همدلی، آموزش و همکاری چندرشتهای درمان میشود. این همان رازی است که شاید جامعه هنوز آن را بهدرستی درک نکرده باشد — رازی که وقتی روانشناسان وارد میدان میشوند، به روشنترین شکل آشکار میگردد.
