سیده مبینا محسنی تکیه
در هفته «سواد رسانهای»، موضوعی کمتر مطرح اما حیاتی را باید برجسته کرد: نادیدهگرفتنِ انتقادی. در جهانی که سیل اطلاعات از هر سو بر ما هجوم میآورد، دیگر تنها «تفکر انتقادی» کافی نیست. اگر در گذشته توصیه میشد هنگام مواجهه با اخبار و محتواها «بهصورت انتقادی فکر کنیم»، امروز باید بدانیم چه چیزهایی را نباید ببینیم یا به آنها واکنش نشان دهیم. در اقتصاد توجه، جایی که هر کلیک و هر نگاه ارزش اقتصادی دارد، نادیدهگرفتن آگاهانه تبدیل به ابزاری برای حفظ تمرکز، آرامش ذهن و استقلال فکری شده است.
روانشناسان و متخصصان آموزش تأکید میکنند که همانگونه که تفکر انتقادی ستون اصلی سواد رسانهای است، «نادیدهگرفتن راهبردی» نیز به همان اندازه حیاتی است. مهارتی که با نام نادیدهگرفتن انتقادی (Critical Ignoring) شناخته میشود، یعنی فیلتر کردن محتوای بیکیفیت، فریبنده یا تحریکآمیز برای آنکه ذهن ما صرف موضوعاتی شود که واقعاً اهمیت دارند. پژوهشهای علمی سه ابزار کلیدی برای تقویت این مهارت معرفی کردهاند که در ادامه با آنها آشنا میشویم.
خودتلنگر (Self-Nudging): بازطراحی محیط دیجیتال برای تمرکز بیشتر
همانطور که برای حفظ رژیم غذایی سالم، خوراکیهای ناسالم را از دید پنهان میکنیم، در دنیای دیجیتال نیز باید محیط خود را طوری تنظیم کنیم که در معرض «اطلاعات زبالهای» قرار نگیریم. این روش نوعی پیشگیری ذهنی است؛ یعنی کاهش وسوسه قبل از آنکه به سراغمان بیاید.
برای مثال، میتوانیم محدودیت زمانی برای اپلیکیشنها تعیین کنیم یا از قابلیتهای «Screen Time» و «Focus Mode» استفاده کنیم. تغییر صفحهنمایش موبایل به حالت سیاهوسفید یکی دیگر از راهکارهایی است که از جذابیت بصری شبکههای اجتماعی میکاهد. آنفالو یا بیصدا کردن حسابهایی که محتوای بیارزش تولید میکنند نیز تأثیر بسزایی دارد. حتی میتوان پلتفرمهای حواسپرتکن را موقتاً غیرفعال کرد تا ذهنمان از آشفتگی اطلاعاتی در امان بماند. من شخصاً با تعیین تایمر برای اپلیکیشنهای اجتماعی متوجه شدم چقدر زمان آزاد بیشتری دارم و احساس رضایت روانیام افزایش یافته است. این تجربه با پژوهشهایی همخوان است که نشان دادهاند غیرفعالسازی فیسبوک به مدت یک ماه موجب صرفهجویی حدود یک ساعت در روز، افزایش حس شادی و کاهش دوقطبی سیاسی میشود.
خواندن جانبی (Lateral Reading): شیوهای حرفهای برای راستیآزمایی اطلاعات
وقتی با یک خبر، ادعا یا سایت ناشناخته روبهرو میشویم، طبیعی است بخواهیم آن را همانجا و در همان متن بررسی کنیم. اما این رویکرد اغلب ناکارآمد است. روش بهتر، خواندن جانبی است؛ یعنی ترک صفحه اولیه و جستوجوی اطلاعات درباره نویسنده، منبع و ادعا در منابع دیگر. این همان تکنیکی است که راستیآزمایان حرفهای بهکار میبرند.
در عمل کافی است زبانههای جدید باز کنید، نام نویسنده یا سازمان را جستوجو کرده و اعتبار منابع را از طریق رسانههای معتبر و موتورهای جستوجوی مختلف بررسی کنید. این روش به شما کمک میکند واقعیت را از فریب جدا کنید و در دام منابع جعلی نیفتید. مطالعات نشان میدهد افرادی که از خواندن جانبی استفاده میکنند، بسیار بهتر از دیگران قادرند اخبار دروغین و منابع مشکوک را شناسایی کنند.
با ترولها درگیر نشوید: ندادن پاداش توجه به عاملان آشوب
در فضای مجازی، ترولها و پخشکنندگان اطلاعات نادرست از تعامل شما تغذیه میکنند. هر پاسخ، هر تصحیح و هر بحث با آنها بهمعنای تقویت جایگاهشان در الگوریتمهاست. بنابراین، بهترین واکنش به ترولها هیچ واکنشی است.
قاعده ساده «ترولها را تغذیه نکن» به این معناست که نباید به تحریکات آنها پاسخ داد یا در دام گفتوگو با حسابهای آزاردهنده افتاد. در عوض، میتوان آنها را بلاک، نادیده یا گزارش کرد. این بیتوجهی، پاداش اجتماعی و روانیای را که به دنبال آن هستند، از میان میبرد و انگیزه ادامه رفتارشان را کاهش میدهد. ترولها گاهی رباتهایی برنامهریزیشدهاند و گاهی انسانهایی که از آزار دیگران لذت میبرند. در هر دو حالت، نادیدهگرفتنشان به نفع آرامش روان شماست.
پارادایم جدید سواد رسانهای: از «توجه بیشتر» تا «نادیدهگرفتن هوشمندانه»
در نظامهای آموزشی سنتی، همواره بر «دقت»، «توجه» و «تحلیل انتقادی» تأکید شده است. اما در دنیای امروز، توجه خود به کالایی تبدیل شده که پلتفرمها برای کسب سود از آن بهرهکشی میکنند. در چنین فضایی، مهارت نادیدهگرفتن انتقادی، نه فقط یک ابزار کمکی بلکه نیروی محافظ ذهن است.
یادگیری اینکه چه چیزی را باید نادیده بگیریم، همانقدر اهمیت دارد که دانستن اینکه به چه چیزی باید توجه کنیم. آموزش این مهارت، راهی برای بازپسگیری کنترل ذهن از چنگال شبکههای اجتماعی و رسانههای پرتلاطم است. نادیدهگرفتن انتقادی جایگزین تفکر انتقادی نیست، بلکه پیشنیاز آن است. وقتی ابتدا نویز و حواسپرتیهای بیارزش را فیلتر کنیم، آنگاه میتوانیم با ذهنی متمرکز و آرام به تحلیل اطلاعات واقعی بپردازیم.
نادیدهگرفتن انتقادی ما را به مرحلهای تازه از بلوغ رسانهای میرساند؛ جایی که سکوت، نه از بیتفاوتی بلکه از آگاهی سرچشمه میگیرد. در عصر هجوم خبرهای دروغ، شایعات و محتوای سطحی، انتخاب اینکه چه چیزی را نبینیم گاه از دیدن همه چیز مهمتر است. این مهارت، همان سپری است که ذهن را از فرسودگی نجات میدهد و به ما کمک میکند تا در میان سر و صدای بیپایان اطلاعات، صدای حقیقت را بشنویم.
