سیده مبینا محسنی تکیه
ذهنیت خلاق فراتر از ابراز هنری است؛ این ذهنیت به ما امکان میدهد تغییرات مثبت در زندگی و کار خود ایجاد کنیم. واکنش تحلیلی یا «تجزیه و تحلیل» به ما کمک میکند جهان را نه به شکل ثابت، بلکه بهعنوان مجموعهای از عناصر قابل بازپیکربندی ببینیم. همچنین، خیالپردازی توانایی ما را برای مدیریت عدم قطعیت، تغییر در مواقع ضروری و پایدار نگه داشتن کارمان افزایش میدهد. با پرورش ذهنیت خلاق، میتوانیم ظرفیت خود را برای سؤالکردن از روایتها، تصور جایگزینها و اقدام برای ایجاد تغییر بسازیم.
شاید شنیده باشید که برخی افراد «جنگل را نمیبینند چون درختان را نمیبینند.» اما در تجربه من، مشکل بسیار رایجتر این است که وقتی به کسی میگویید این یک جنگل است، دیگر نمیتواند درختان را ببیند. این پدیده شناختی بر همه افراد تأثیر میگذارد. هنگامی که برچسبها یا توصیفهای ذهنی برای چیزی ایجاد میکنیم، اغلب دیگر آن را واقعاً نمیبینیم. مغز ما کشفیات را با یک برچسب ذخیره میکند، ناشناخته را به شناخته تبدیل میکند و شناخته را به چیزی تبدیل میکند که دیگر سؤال نمیکنیم. این میانبر ذهنی به ما کمک میکند انرژی شناختی خود را برای چالشهای جدید ذخیره کنیم، اما میتواند ما را در الگوهای فکری محدود گرفتار کند و خلاقیت، حل مسئله و ظرفیت تغییر ما را کاهش دهد.
تجربه شخصی با خلاقیت
من صادقانه اعتراف میکنم که این را به سختی آموختم. در اولین حرفه خود بهعنوان یک خواننده-ترانهسرا، خود را یک فرد خلاق میدانستم و واقعاً هم بودم، اما تنها یک داستان از زندگی خود داشتم که میدانستم چگونه تعریف کنم: اینکه یک هنرمند موسیقی هستم و این مسیر حرفهای من برای رسیدن به رضایت است. با وجود تمام خلاقیتی که بهعنوان هنرمند پرورش داده بودم، اصلاً در مورد زندگی یا آینده خود خلاق نبودم.
این فاصله خلاقیت تا زمانی که سوختگی شدید و افسردگی کار تورم را پایان داد، برای من آشکار نشد. در آن فصل تاریک آموختم که خلاقیت تنها ظرفیت ابراز هنری نیست؛ بلکه یک ذهنیت است که به ما اجازه میدهد سؤال کنیم، بازتصور کنیم و زندگی و کار خود را دوباره بسازیم. از آن زمان، تحقیقات و کار در حوزههای مختلف منجر به شناسایی سه رکن اساسی ذهنیت خلاق شد: تجزیه و تحلیل، خیالپردازی و اقدام. این عناصر چارچوبی ارائه میدهند نه تنها برای آزاد شدن از فرضیات محدودکننده، بلکه برای توسعه انعطافپذیری روانشناختی که ما را قادر میسازد تغییر را مدیریت کنیم و عامل تحول در زندگی، کار و جوامع خود باشیم.
رکن اول: تجزیه و تحلیل
اولین رکن ذهنیت خلاق، تجزیه و تحلیل است—توانایی دیدن فراتر از اشکال تمامشده و شناخت اجزای تشکیلدهنده آنها. تصور کنید کسی یک «قلعه اسباببازی» به شما میدهد. این قلعه از آجرهای قفلشونده ساخته شده، اما شما متوجه آن نمیشوید. به شما گفتهاند که این یک قلعه است و دقیقاً همان چیزی است که میبینید. شما از رنگها و اشکال آن لذت میبرید، اما نمیبینید از چه ساخته شده است. در نتیجه، متوجه نمیشوید که این «قلعه» تنها یک پیکربندی ممکن از آن آجرهاست. به ذهن شما خطور نمیکند که کسی میتواند همان مواد را برای ساخت یک فضاپیما یا پل استفاده کند. در عوض، «قلعه بودن» تبدیل به یک چیز مسلم میشود: اسباببازیای که «همینی که هست» است.
این مثال ساده است، اما ما این کار را مرتب انجام میدهیم—با مشاغل، محصولات و صنایع خود، با اهداف، روابط و حتی با خودمان. وقتی فکر میکنیم میدانیم چه چیزی را میبینیم، دیگر اجزایی را که میتوانند آن چیز را به چیزی دیگر تبدیل کنند، نمیبینیم. به عنوان مثال، یک طراح محصول چگونه یک خودکار را میبیند؟ برای اکثر مردم، خودکار فقط یک ابزار برای نوشتن است. اما یک طراح آن را به عنوان ترکیبی از انتخابها میبیند: مواد، نوع جوهر، شکل، گریپ، عناصر برندینگ. هیچوقت «فقط» یک خودکار نیست؛ مجموعهای از تصمیمات است که یعنی میتوان آن را بینهایت دوباره طراحی کرد.
تجزیه و تحلیل ما را آموزش میدهد تا جهان را اینگونه ببینیم: نه به شکل ثابت و غیرقابل تغییر، بلکه به عنوان عناصری که میتوان آنها را دوباره پیکربندی کرد. وقتی این مهارت را پرورش میدهیم، دیگر چیزها را مسلم نمیدانیم و شروع به سؤال از فرضیات میکنیم.
رکن دوم: خیالپردازی
در حالی که تجزیه و تحلیل اجزای بیشتری از واقعیت را نشان میدهد، خیالپردازی راههای بیشتری برای کنار هم قرار دادن آنها ارائه میدهد. با استفاده از مثال قلعه اسباببازی، خیالپردازی به آرایهای از آجرها نگاه میکند و میپرسد: چگونه میتوان این عناصر را به شکل دیگری کنار هم قرار داد؟ اگر عناصر جدیدی اضافه کنیم یا بعضی را حذف کنیم، چه میشود؟
خیالپردازی شامل پرسیدن «چرا؟» حتی در مورد شیوههای مرسوم و «اگر… چه میشد؟» حتی در مورد ایدههایی که غیرممکن به نظر میرسند، است. این فرآیند خارج از محدوده «شناختهشدهها» و هنجارها عمل میکند و نیازمند تحمل ابهام و عدم قطعیت است—مهارتی مرتبط با تفکر خلاق و رهبری.
نمونههایی از جهان واقعی وجود دارد: جنبش مراقبتهای تسکینی، مراقبت از بیماران پایانی عمر را بازتصور کرد. به جای اینکه بیماریهای لاعلاج را صرفاً شکست پزشکی بدانند، اجزای مراقبت—راحتی، کرامت، حمایت، وداع—را به شکل جدیدی کنار هم چیدند. به همین ترتیب، وقتی کپنهاگن میخواست ترافیک خودروها را کاهش دهد، صرفاً نپرسید چگونه تعداد خودروها را کاهش دهیم. آنها اصل موضوع را بازتصور کردند و پرسیدند: «چگونه میتوانیم شهری بسازیم که لذتبخش باشد که افراد کمتر رانندگی کنند؟»
مانند تجزیه و تحلیل، خیالپردازی ما را از تله کارآمدی نجات میدهد که باعث میشود با پیکربندیهای موجود گیر کنیم. به جای برچسبگذاری «جنگلها» و حرکت کردن، با احتمالها و گزینهها میمانیم. این ظرفیت باعث میشود بهتر بتوانیم عدم قطعیت را مدیریت کنیم، در مواقع لازم تغییر کنیم و کار خود را پایدار نگه داریم.
رکن سوم: اقدام
اقدام، سومین رکن ذهنیت خلاق، شامل گرایش جسورانه به سوی تغییر به جای پذیرش است. این رکن زمانی پدید میآید که تواناییهای خود را نه تنها برای سؤالکردن و بازتصور واقعیت، بلکه برای کمک به بازسازی آن پرورش دهیم.
البته، اقدام اغلب با موانعی روبهرو میشود—از محدودیتهای شخصی تا مقاومت سازمانی یا محدودیتهای سیستماتیک. با این حال، ذهنیت خلاق موانع اقدام را بهعنوان فرصتهایی برای تجزیه و تحلیل و بازتصور بیشتر میبیند و چرخهای پویا از تغییر خلاق ایجاد میکند.
پرورش سه رکن ذهنیت خلاق
ذهنیت خلاق صرفاً نظری نیست؛ این یک ظرفیت است که میتوان آن را پرورش داد و به کار بست. تمرینهای ساده مانند پرسشگری از وضعیت موجود، مشاهده روشهای مختلف فرهنگی، اختصاص زمان برای بررسی احتمالات و تغییر محیط میتوانند توانایی ما را در تجزیه و تحلیل، خیالپردازی و اقدام افزایش دهند. ارتباط با افراد متفاوت و پذیرش ناراحتی ناشی از خارج شدن از الگوهای تثبیتشده نیز به پرورش ذهنیت خلاق کمک میکند.
نتیجهگیری
سه رکن ذهنیت خلاق—تجزیه و تحلیل، خیالپردازی و اقدام—برای نوآوری و کار پایدار حیاتی هستند. به طور گستردهتر، این رکنها چارچوبی برای زندگی در دنیای تغییر مداوم ارائه میدهند، جایی که تفکر سختگیرانه ما را در الگوهایی گرفتار میکند که دیگر به ما یا جوامع ما خدمت نمیکنند. در زمانهای آشفتگی و دشواری، ظرفیت سؤالکردن، خیالپردازی و اقدام ضروری است.
آدریان ریچ نوشت: «تا زمانی که نتوانیم فرضیاتی را که در آن غوطهوریم درک کنیم، نمیتوانیم خود را بشناسیم.» ذهنیت خلاق به ما کمک میکند این فرضیات را شناسایی کنیم تا بتوانیم خود، کار و جهان خود را بشناسیم و بازسازی کنیم. این ذهنیت یک رویکرد استراتژیک و تطبیقی است که ما را قادر میسازد از پذیرش «آنچه هست» به خلق فعالانه «آنچه میتواند باشد» حرکت کنیم و در زندگی، کار، جوامع و جهان وسیعتر تغییرات معنادار ایجاد کنیم.
